احسان و نیکوکاری برگرفته از ریشه حُسن است که در دو معنای نعمت بخشیدن به دیگری و احسان در کار و عمل، کاربرد دارد اگر کسی که علم نیکویی را بیاموزد یا عمل نیکی را انجام دهد، از جمله نیکوکاران به حساب می‌آید.
احسان، یعنی نفع و نیکی رساندن به دیگران، بدون انتظار پاداش متقابل و جبران نیکی، به طوری‌که در نیکی، بهتر عمل کرده و به بدی در مرتبه‌ای پایین‌تر پاسخ دهیم، یا اینکه به دیگران خدمت کنیم بدون آنکه در انتظار پاداش باشیم
انگیزۀ احسان و نیکوکاری
احسان و نیکوکاری از جمله مفاهیم ارزشمندی است که در آموزه‌های دینی، به خصوص قرآن کریم مورد توجه ویژه‌ای قرارگرفته است. از آن‌جایی که این آموزه ارزشمند در عرصه‌های فردی، اجتماعی، فرهنگی، معنوی و… کارکردهای زیادی دارد، نیکوکاران واقعی را به سوی خود جذب و آثار گران‌قدری را به بار آورده است که مجال بیان آن نیست.
صدقه، احسان، نیکوکاری
باید اجازه دهیم فرزندان، هرکدام از نمونه‌های امور خیریه را که دوست می‌دارند، نسبت به انجام آن اقدام نمایند. لذا مربیان مهدهای کودک، مادران و پدران، باید در بکارگیریِ شیوه‌های نیکوکاری در جامعه، حتماً فرزندان را دخالت دهند. انجام فعل صدقه، در موقعیت‌های اجتماعی، مثل انداختن پول در صندوق صدقات، درصورتی که فرزندان حضور داشته باشند، بهتر است که توسط آنها انجام بگیرد. مهدهای کودک، با مساعدتِ خانواده، از کودکانِ یتیم و بی سرپرست، دستگیری کنند و فرزندان، از خردسالی، در این امور، مشارکت کنند و برای مثال؛ به خواست خودشان، بعضی از اسباب بازی‌هایشان را هدیه کنند و توسط بزرگ‌ترها، مورد تشویق قرار بگیرند. احسان و نیکوکاری در مهدکودک نیز امکان پذیر است، کودکان از داشته ها ، فرصت ها و امکانات خود، در صورتی که چیزی را به دوستشان هدیه کردند، مدیریت مهدکودک و مربیان، برای چنین اقدامی از سوی کودکان، به ویژه در مراسم صبحگاهی، آنها را مورد تشویق قرار دهند.
جایگاه و مفهوم احسان و نیکوکاری
نیکوکاری از نظر عرف و عقل و شرع امری پسندیده است و از اهمیت و جایگاه بلندی در رفتارهای اجتماعی برخوردار است. از نظر قرآن یکی از مهم‌ترین ابزارهای تکاملی بشر به شمار می‌رود و موجب می‌شود تا انسان به جایگاهی برسد که شایسته مقام انسانیت، کرامت و شرافت اوست که به عنوان اشرف مخلوقات انتخاب و به کائنات معرفی شده است.
از آن‌جایی که بشر دوست دارد تا به هر شکلی شده برای خود در جامعه احترام کسب کند و از جایگاه و اعتبار اجتماعی خاص و درخوری برخوردار گردد و هم به سبب گرایش طبیعی به کمال و دوری از نقص، احسان را راهی به سوی کمال و دوری از نقص بر می شمارد و به احسان به عنوان یکی از آسان‌ترین و مهم‌ترین ابزارهای دست‌یابی به آن می‌نگرد، بر این اساس به احسان و نیکوکاری وکارهای پسندیده رو می‌آورد.
با این‌همه برای ترغیب و تشویق مردم به احسان و نیکوکاری، خداوند در آیات بسیاری با بیان آثار و نقش آن در زندگی دنیوی و اخروی بشر و همچنین پاداش‌هایی که برای آن در نظر گرفته می‌شود، می‌کوشد تا راه و روش مردم را به این سو گرایش دهد.
آثار اجتماعی نیکوکاری
نباید صاحبان ثروت و نعمت درباره خویشاوندان خود و در حق مسکینان و مهاجران راه خدا از بخشش و انفاق کوتاهی کنند، بلکه باید با خَلقْ عفو و صلح پیشه کنند و از بدیها آسان درگذرند. آیا دوست نمیدارید که خدا هم در حق شما مغفرت و احسان کند که خدا بسیار آمرزنده و مهربان است.
بدین ترتیب مفهوم آن گستره وسیعی را در بر می‌گیرد. نیکی ریشه درسرشت و فطرت الهی آدمی دارد. نیکوکاری بهرهای ماندنی و غنیمتی پایدار است. نیکی به دیگران اصل و محور همه خوبیهاست. دژ استوار و زکات نعمتهاست. بالاترین زراعت و سودآورترین سرمایه که ضرر در آن راه ندارد، لبیک گفتن به نیروی ذاتی و درونی است؛ زیرا تمایل به خوبی و انجام دادن کارهای نیک از جمله ویژگیهایی است که خداوند حکیم در نهاد انسان قرار داده است. نیکی کردن پاسخ گفتن به ندای «اللّه» است؛ خداوندی که هیچ عملی را بیجواب نمیگذارد و بارها نیکوکاران را وعده داده است که پاداش نیکی را در دنیا و آخرت ضایع نمیکند.
احسان مانند نیروی مغناطیسی است که جاذبه قوی آن، سرسختترین انسانها را به سمت خود میکشاند. نیکی بواسطه نیروی خارقالعادهاش، نور صفا و صمیمیّت را بر قلبهای تیره و تار میتاباند. دلهای سخت و سنگی در آسیاب مهر و مودت نیکوکاری خرد میشوند. احسان، پیوند دوستی و رفاقت را مستحکم میسازد و علایق و وابستگیهای عاطفی را پررنگتر می‌کند.
الاِحْسانُ مَحَبّةٌ: احسان و نیکی محبت است.
احسان در اشکال مختلفی از قبیل انعام، انفاق، صدقه، وقف، اطعام، یتیم نوازی و رسیدگی به فقرا و درماندگان تجلی پیدا می‌کند. در نظر شرع و عرف، آنچه در مقابل شرّ و بدی است نیکی و خیر به شمار می‌آید و انجام دهنده آن عمل نیک، نیکوکار خوانده می‌شود.
الاِحْسانُ رَأسُ الْفَضْلِ: احسان اساس فضیلت و خوبیهاست.
خداوند، خود معدن احسان و بخشش است و عالم تجلّیگاه احسان اوست. هرچه را قابلیت وجود داشته باشد به فضل خودش، در نیکوترین شکل میآفریند. پروردگار بزرگ، انسان را بر دیگر موجودات برتری داد و در احسان به او نسبت به دیگر مخلوقاتش سبقت گرفت؛ خداوندی که نعمتش را با کرم و بخشش خود آغاز می‌کند و اشتباهات بندگان را با بزرگواری میبخشاید. انسان را با یادآوری احسان خودش، به این امر مهم تشویق کرده است؛ آنجا که میفرماید: «احسان کن همانگونه که خداوند بر تو احسان کرد»
کمک به همنوع از اصول اساسی دین مبین اسلام است که همچنان که خداوند در سوره مبارکه” انسان” آیه 8 و 9 می فرماید: «و به دوستی خدا به فقیر و اسیر و طفل یتیم طعام می دهند و گویند ما فقط برای رضای خدا به شما طعام می دهیم و از شما هیچ پاداش و سپاسی نمی طلبیم.»
در برخی از آیات بدون تعیین مصادیق نیکی، به نیکی کردن به دیگر (معنای دیگر از احسان) دستور و سفارش می دهد. (نساء آیه 36؛ انعام آیه 151؛ قصص آیه 77)..
در عوض احسان، باید احسان کرد و قدردانی و تشکر به جا آورد. این کار، میل و رغبت نیکوکار را افزایش می‌دهد و انگیزه احسان را در وی قوی میسازد تا به کارهای نیک بیشتر مبادرت ورزد. نیکوکار، در انجام دادن عمل خیر، سستی به خود راه نمیدهد؛ بلکه در انجام دادن آن مشتاق و حریص است. با ذوق، علاقه و انگیزه قوی بر کارهای خیر و ثواب سبقت می‌گیرد و در راه آن ثابتقدم است. او فروتن است و کارهای خیر او رنگ و عطر خدایی دارد و هرگز با ریا و تظاهر عمل نیک خود را باطل نمیکند. پیوسته در خفا احسان می‌کند تا نیازمند را شرمنده و حقیر نسازد.
در کشور ما «نهاد وقف» از مصادیق بارز احسان و نیکوکاری است که هم از نظر چهره عبادی و قصد تقرب در آن و هم از جهت اقتصادی، اهمیت فراوانی دارد؛ چندان که می‌توان گفت در طول تاریخ یکی از وسایل عمومی شدن مالکیت خصوصی، توزیع عادلانه ثروت و حفظ میراث فرهنگی و شعائر مذهبی بوده است.
از آنجاکه این عمل در سرشت بشریت تنیده شده، در سراسر دنیا افراد نیکوکار به صورت مستقل یا در قالب NGO های کوچک وبزرگ فعالیت دارند. برای این افراد ملیت، قوم و نژاد مفهومی ندارد. سازمان های بزرگی از جمله یونیسف،FAO کمک‌های بشر دوستانه خود را به اقصی نقاط جهان ارسال می‌کنند.
بنیادها و سازمان‌های خیریه‌ی (charities) بزرگ جهان و ایران
آثار انقلاب اسلامی بر نیکوکاری
در کشور ما نیز با پیروزی انقلاب اسلامی حمایت از نیازمندان در صدر برنامه‌ها قرار گرفت. در این راستا در 14 اسفندماه 1357 هجری شمسی با صدور فرمان امام خمینی (ره) کمیته امداد تشکیل شد. این نهاد برای ایجاد رفاه و برقراری تسهیلاتی در امر کمک رسانی به محرومان جامعه دایر شد و به منظور کمک به خانواده‌های محروم به‌خصوص برای خودکفا کردن آنها تاسیس شد. کمیته امداد از بزرگترین نهادهای تامین اجتماعی است و در خدمت گروه‌های آسیب پذیر جامعه قرار دارد. این نهاد اکنون به نام کمیته امداد امام خمینی مشغول فعالیت است.
قابل ذکر است که از چهاردهم تا بیست و یکم اسفندماه به نام هفته نیکوکاری نامگذاری شده است. برگزاری این هفته به منظور جذب کمک‌ها و هدایای مردم به خانواده‌های محروم و نیازمند است که جمع‌آوری و توزیع آن توسط کمیته امداد صورت می‌گیرد.
در سال‌های اخیر شاهد فعالیت گروه‌های خیریه دیگری نیز در سطح کشور بوده‌ایم، مراکزی چون صندوق حضرت امیرالمومنین، صندوق حضرت رسول اکرم، سازمان خیریه حضرت فاطمه زهرا، صندوق صاحب الزمان و غیره. البته برخی از این سازمان‌ها در کنار جلب حمایت‌های مردمی در قالب صدقه و دریافت احسان و نذورات به فعالیت‌های دیگری نیز می‌پردازند. پرداخت وام‌های قرض الحسنه ازدواج، اشتغال، تقبل کفالت ایتام، تقبل هزینه‌های درمان، تحصیل افراد بی بضاعت و غیره از جمله اموری است که در شرح وظایف این گروه‌ها قرار گرفته است.
رسانه‌ها می‌توانند نقش به سزایی در ایجاد روحیه احسان و نیکو کاری در جامعه ایفا کنند.
” همبستگی و وفاق ملّی به عنوان پدیدهای اجتماعی، از لوازم و نتایج قطعی و حتمی توسعه همه جانبه و امنیت ملّی است. در مجموع، کار رسانه‌ها در حفظ و تحکیم وفاق ملّی، افزایش مشارکت، رقابت و پویایی شهروندان، درونی و نهادی کردن نظام ارزشی و باورهای اعتقادی و معرفی ساز و کارهای حل و فصل تعارض‌ها و چندگانگی‌های فرهنگی و اجتماعی است.”
رسانه‌ها قدرت آن را دارند که با تقویت همبستگی در بین مردم و ایجاد هماهنگی میان بخش‌های مختلف جامعه به نوعی یک همدلی ملی ایجاد کنند، به عنوان مثال در همین ارتباط می‌توان به نقش صدا و سیما در ایجاد این همدلی دربین آحاد مردم جامعه در برگزاری هرچه باشکوه‌تر جشن نیکوکاری و تشویق مردم به احسان و نیکو کاری اشاره کرد.
نیکوکاری در سایر کشورها
در کشور آمریکا بخشش سابقه دیرینه دارد و به صورت یک فرهنگ عامیانه مرسوم گشته است. تعداد زیادی از دانشگاه‌های کنونی ایالات امریکا یا توسط وقف‌های ارضی و مالی احداث شده‌اند و یا توسط هدایای افراد نیکوکاری به فعالیت‌های علمی خود ادامه می‌دهند.
در بین اعمال خیری که در تاریخ ایالات امریکا «به غیر از موارد فراوان موسسات آموزش عالی همانند تاسیس دانشگاه هاروارد» مشهور می‌باشد، می‌توان به تاسیس ۱۰۵ کتابخانه عمومی توسط اندرو کارنگی و اهدای ۲۰۰ میلیون دلاری به آن اشاره کرد. تعداد زیادی از پارک‌های ملی ایالات امریکا نیز «همانند پارک ملی گراند تیتون» توسط ثروتمندان و برای حفظ طبیعت خریداری شدند.
در سال ۲۰۱۰ میلادی، ۴۰ میلیاردر آمریکایی متعهد شدند لااقل نصف ثروت خود را برای مقاصد نیکوکارانه و انسان دوستانه به سازمان‌های غیرانتفاعی و “ان جی او” ببخشند. در بین این افراد نیکوکار می‌توان اسامی بیل گیتس، مایکل بلومبرگ، جورج لوکاس، وارن بافت، لری الیسون، پیر امیدیار، و پل آلن را دید.
امروزه در کشور آمریکا، بخشش و اوقاف حتی یک رشته تحصیلی نیز می‌باشد که در سطوح دکترا و کارشناسی ارشد مدارک ارائه می‌دهد.
زکات و نقش آن در عدالت اجتماعی
در راستای سهولت پرداخت کمک به نیازمندان، خیریه شعف خدمات USSD خود را راه اندازی کرده است، شما نیکوکاران عزیز می‌توانید از طریق گوشی‌های تلفن همراه خود با وارد کردن یکی از کدهای دستوری زیر به‌راحتی وارد منوی کمک خیریه شوید و در زمان کوتاهی نیکوکاری خود را انجام دهید.
با سلام و احترام
بسیار آموزنده و مفید بود
جامعه ما بیش از پیش به رفتارهای مطلوب اجتماعی نیازمند است.
سپاس از توجه شما